Gorredijk | Het Nutsdepartement van Gorredijk vierde vrijdag het 200-jarig jubileum. Hiermee is het de oudste vereniging van Gorredijk. Tijdens de receptie in De Skâns ging Nutsvoorzitter Harrit Wester in vogelvlucht door de rijke historie van ’t Nut Gorredijk e.o. Voor het dorp Gorredijk is ’t Nut van groot belang geweest. Dankzij ’t Nut kreeg het dorp een bibliotheek, bank en vele culturele activiteiten.

De letterlijke tekst van de toespraak die voorzitter Harrit Wester uitsprak tijdens de receptie ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan:

“Geachte dames en heren, hartelijk welkom allemaal en in het bijzonder willen wij welkom heten ons erelid de beer E. Huisman. Ook heten wij welkom de heer Ridusilje als vertegenwoordiger van de landelijke Maatschappij van het Nut.
Ook zijn er vertegenwoordigers van de Nutsdepartementen van Franeker, Burgum en Wolvega aanwezig, evenals afgevaardigden van diverse verenigingen uit Gorredijk en natuurlijk onze leden uit Gorredijk e.o.

Met het 200 jarig bestaan zijn we de oudste vereniging van Gorredijk en daar zijn we best trots op en bovendien zijn wij nog springlevend. Het is interessant om te lezen waarom de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen werd opgericht. Dat gebeurde op initiatief van de doopsgezinde predikant Jan Nieuwenhuyzen uit Edam die met het idee kwam, maar het was zijn meer praktische zoon en medicus Martinus Nieuwenhuyzen die als algemeen secretaris van het landelijk Nutsbestuur veel heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van de doelstellingen.

De Maatschappij van het Nut werd opgericht op 16 november 1784. Jullie zullen ongetwijfeld allemaal bet gezegde kennen , het is een huishouding van Jan Steen. De schilderijen van deze schilder uit de jaren in de 17e eeuw laten de meest chaotische huishoudens zien. Er was veel armoede en drankmisbruik en Het Nut wilde daarin verbetering brengen. Zij stelde daarvoor samen de Wetten der Nederlandsche MAATSCHAPPIJ tot het nut van ’t algemeen.

Het doel van deze Maatschappij is “om godsdienstige en nuttige kunsten en wetenschappen, voomaamelijk bij den minvermogenden Burger, voordteplanten, en dus verstand en hart te beschaaven, en, ten algemeenen nutte, te verbeeteren”. En daarna volgt dan een hele opsomming van de onderwerpen, te veel om op te noemen.

Overal in het land werden met deze doelstellingen afdelingen van het Nut opgericht, Nutsdepartementen genoemd. Zo ook in Gorredijk. Op donderdag 21 september 1815 staan er op een frisse herfstdag ongetwijfeld enkele kwajongens bij de sluis en hoofdbrug te Gorredijk te kletsen met de kinderen van de schippers, die met hun schepen voor en achter de sluis wachten op de schutting. De leerplichtwet bestond toen nog niet en veel kinderen verrichtten toen nog kinderarbeid. Vaak moesten zij hun ouders helpen om de dagelijkse kost te verdienen. Gezien bun opleiding zal het hun ontgaan zijn dat op deze dag koning Willem 1 in Brussel werd ingewijd. Maar ze zullen ongetwijfeld gemerkt hebben dat achter hun in herberg “DE RODE LEEUW” bij kastelein Stiemstra, er 23 notabele inwoners van Gorredijk een voor een naar binnen gingen. Voor de kinderen allemaal zeer belangrijke hoge omes. Zij zullen zich ongetwijfeld afgevraagd hebben wat aI deze hoge heren en belangrijke mannen daar moesten doen.

Deze 23 mannen kwamen na een gedegen onderzoek bijeen om te komen tot de stichting van een Departement van de Maatschappij tot ’t Nut van het Algemeen. Zij noemden zich zelf in een door hen opgemaakte overeenkomst.. waarvan een handgeschreven exemplaar nu in ons museum ten toon is gesteld…
“De meest gegoedste en geachtste ingezetenen van Gorredijk”, wat niet van bescheidenheid getuigt, maar ze kwamen in deze vergadering tot overeenstemming om het Nutsdepartement Gorredijk op te richten. Wij weten niet of de kreet, net als bij de elfstedentocht geslaakt is, van … It goat oan ….maar bij een tweede bijeenkomst werd tot een definitieve oprichting besloten met sis datum van oprichting 21 September 1815.

De daarop volgende vergaderingen betekenden veel officieel gedoe met het vaststellen van wetten en statuten, waarbij de hier eerder genoemde Wetten van het landelijk bestuur goed van pas kwamen. Uit de bijgehouden financiële stukken blijkt dat daarbij redelijk veel koffie en nog meer wijn werd gedronken en er werd menig pijpje gerookt. Veel leden zullen dan ook na de vergadering bij de afsluitende lezing door de secretaris de ogen niet open gehouden kunnen hebben, want de onderwerpen waren dusdanig moeilijk en verheven, dat ook zonder wijn en tabak de aandacht moeilijk vastgehouden kon worden.

Maar de vergaderingen hebben wel degelijk resultaat want reeds in 1816 wordt er een bibliotheek in Gorredijk gesticht. Weliswaar bestaat deze bibliotheek uit een mobiele kast met boeken die zo nu en dan wordt geplaatst in een gebouw waar plaats vrij is, maar toch… Het Nut is dus niet opgericht voor eigen gewin, maar diende er echt voor om de levensomstandigheden voor de burgers te verbeteren en dan met name voor de arbeiders, werkelozen, en kinderen door middel van scholing. Daarvoor was geld nodig en dat werd door de leden bij elkaar gebracht.

Om de spaarzin van de burgers te bevorderen werd er een spaarbank opgericht, de Nutsspaarbank in 1844. Dat is echter mislukt. Men had als doel de arbeider te bewegen m.i.v. zijn seizoenwerk in april te sparen voor het winterseizoen als men weer zonder werk zat, maar deze opzet mislukte, hoogstwaarschijnlijk wegens de armoede. Men was doodgewoon te arm om te sparen. Daar kon ook een geboden rente van 10% niet tegenop.

In datzelfde jaar werd er ook een naai- en breischool opgericht en dat was wel een succes. De school kon zich zelf bedruipen door verloting van de werkstukken aan bet einde van bet schooljaar en door het verrichten van verstelwerk voor de inwoners van Gorredijk. De Nutsleden werden door ballotage benoemd en dat gold alleen voor de mannen. Vrouwen mochten niet mee doen. Na enige tijd waren ze na de pauze wel welkom. Mits ze een kwartje betaalden. Maar de naai- en breischool had een commissie en deze commissie bestond uit de echtgenotes van de mannelijke leden van het Nutsdepartement. Wij denken dat de commissie druk op hun echtgenoten heeft uitgeoefend, zodat ook zij na enige tijd als lid werden aanvaard.

Men probeerde nogmaals een bank op te richten en deze poging was wel succesvol, want in het jaar 1876 breekt er voor de bank een nieuw tijdperk aan. De bank stelt een deel van de jaarlijkse winst ter beschikking van het departement. Daardoor kon met een financiële injectie de bouw van een eerste bewaarschool voor voorbereidend onderwijs gymnastiek en vrouwelijke handwerken in 1878 worden gerealiseerd. Hierna volgt rond de eeuwwisseling de tekenschool voor smid- en timmerleerlingen.

Het gaat de Nutsspaarbank financieel goed en dus gaat het ook goed met bet Nut Gorredijk. Er zijn financiën voldoende om er allerlei leuke dingen mee te doen. Maar dan gaat het eind 1929 mis. De secretaris penningmeester van de bank heeft fraude gepleegd en dat kost de Nutsbank ruim 150.000 gulden. De landelijke organisatie van het Nut komt te hulp en mede dank zij die hulp wordt de bank weer financieel gezond. De fraudeur wordt veroordeeld tot 4 jaar gevangenisstraf.

Tot 1966 beheert ’t Nut een kleuterschool. De aangrenzende straat heet thans dan ook nog Schoolstraat. Veel van het lesmateriaal voor de scholen werd door het landelijk Nut aangeleverd. Vaak werd het lezen bevorderd door prenten en houtsneden begeleid door teksten. Het is voor ons bijzonder interessant om de eerste door het landelijk Nut uitgegeven school- en studieboeken te lezen. In samenwerking met de Maatschappij van het Nut te Edam is er in 2009 een boekuitgave gerealiseerd door uitgeverij Thijssen te Utrecht met als titel ‘Leerzame prentjens voor de jeugd’. Deze prentjes dienden als onderwijs aan de jeugd en zijn bijna aIIe voorzien van tekst in dichtvorm. Ik wil u graag een indruk geven van het lesmateriaal en hierna volgen er een paar voorbeelden.

In de categorie waterzoogdieren:
De zeemeermin met daarbij een prent van een zeemeermin.
Al wat men u vertelt, en wat ge ook moogt lezen,
Van ’t voorgestelde dier, zal wel een sprookje wezen,
Een opgesierd verhaal, verdicht door varens-liën,
Die menig zeegedrogt in hun verbeelding zien.

De categorie beroepen:
De spoorwegwachter met daarbij een plaatje van een spoorwegwachter zwaaiend met een vlag.
Kijk, trouwe wachter! Kijk naar buiten
Zwaai met uw vlag en geef het sein,
Dat geen gevaar den gang zal stuiten,
Van d”aangehouden wagentrein,
Elk reiziger, dan plaats genomen,
AI gaat het kleppend nog zoo snel,
Laat rustig zich maar voorwaarts stomen,
Want waakt gij, wachter! Dan is “t wel.

De categoric dieren:
De rat.
De Rat, voor kinderen zelfs vervaard,
Is kenbaar aan zijn langen staart.
De Koe:
Dat elk de koe als nuttig prijs,
Zij schenkt ons boter, melk en spijs.

Zoals jullie kunnen horen zijn dit allemaal keurige gedichtjes, maar voordat het landelijk Nut leerboeken uitgaf, circuleerden er ook aI prenten met gedichten in den lande en die waren ook gericht aan de kinderen, maar qua inhoud voor kinderen minder geschikt. Dat heeft het Nut getracht te verbeteren. Hierna volgt een gedicht met prenten als voorbeeld zoals het was voor het Nut met haar lesmateriaal kwam.
De titel luidt
Zie bier, o Jeogdl Voor tydverdryf,
Hoe dat Urbanus en zijn Wyf.

En dan volgt het gedicht:
Hier trouwd Urbaan en Isabel
Maar zie hoe ’t hear bevallen zel
Haar Bruiloftsmaal is vol en zoet;
Maar dat daar volgd is gal en roet.
Zoo gaat Urbanus aan de zwier,
En maakt in ’t mothuis goeden sier.
Daar geeft hy aan een voile hoer,
Zijn Vroows gestolen parelsnoer.

Geen wonder dat het bestuur van het Nut dit Been geschikt lesmateriaal voor de jeugd vond en men besloot tot uitgaven van een meer gekuiste versie..

Het Nutsdepartement Gorredijk is van grote betekenis voor Gorredijk geweest. De bewaarschool werd in 1918 verplaatst. De nieuwbouw van de school werd in 1962 gerealiseerd. De juffrouw werd evenals de kwekelingen aangenomen en betaald door het Nut.

In 1930 werd de vervallen muziekkapel geadopteerd en opgeknapt en daarna weer aan de gemeente in beheer terug gegeven. Hetzelfde gebeurde met het Nutsbruggetje, dat wegens slecht onderhoud dreigde te verdwijnen. Het bruggetje werd door het Nut overgenomen, geheel gerestaureerd en daarna weer in beheer gegeven bij de gemeente.

Ook de plaatselijke verenigingen konden een beroep doen op het Nut. De voetbalclub zat in betalingsmoeilijkheden en dreigde met opheffing. Het Nut redde met een financiële bijdrage, het zwembad werd gesticht en later zonodig financieel geholpen. De Gemeente Opsterland vroeg bij het Nut diverse keren om een subsidie voor o.a. het aanleggen van trottoirs en waterleiding. De omgekeerde wereld dus.

VeeI van wat u thans wordt verteld is terug te zien in ons museum te Gorredijk door middel van een expositie over het Nut. Wij bevelen deze expositie van harte aan. Ze geeft vrijwel een totaal beeld
vanaf de oprichting van het Nut tot heden en is naar onze mening zeer overzichtelijk ingericht. De expositie is op vrijdag 18 september j.I. door de burgemeester van Opsterland mevrouw Van Selm geopend door middel van de onthulling van een viertal plaquettes die op diverse plaatsen in Gorredijk, die vaar het Nut van betekenis zijn geweest, zullen warden geplaatst nl bij de herberg, het
Nutsbruggetje, de bibliotheek en het museum. Deze plaquettes zijn hier ter bezichtiging in de foyer van de Skâns opgesteld.

Bij het 175 jarig bestaan van het Nutsdepartement Garredijk is er een jubileumboek verschenen van de Gorredijkster schoolmeester, schrijver en weerman Hans de Jong waarin ook een volledig beeld wordt gegeven van het reilen en zeilen van het Nut Gorredijk e.a. Dit boek is helaas niet meer in de
handel verkrijgbaar.

Wat betekent het Nut nu nog. VeeI van de doelstellingen zijn inmiddels gerealiseerd. De scholen zijn overgenomen door de overheid de Nutsspaarbank is opgegaan in andere banken. Voor Gorredijk achtereenvolgens in de Bondsspaarbank, Frieslandbank en tenslotte de Rababank Heerenveen-
Gorredijk. De Nutsbibliotheek gaat op in de Openbare Leeszaal en bibliotheek en veel van de overige activiteiten werden later overgenomen door de commercie.

Wij hebben dit jubileum niet zonder slag of stoot bereikt. Het educatieve sprak de mensen niet meer zo aan en de lezingen werden vaak als saai ervaren. In de zestiger jaren was het ledental dramatisch gezakt. Toen kwam de voorzitter Evert Huisman met het idee vaar een cultuurprogramma in de Skâns. Dat was een groot succes en het ledental groeide weer. Ook ikzelf werd in 1965 lid van het Nut. Mij staat nog helder voor de geest het Nutsbal dat elk jaar tijdens de jaarwisseling werd georganiseerd.

Dames en heren, wij verheugen ons er dan ook op dat de heer E. Huisman, als erelid van onze vereniging en al hoogbejaard, thans hier in de zaal aanwezig is en dat hij ook vanavond aanwezig zal zijn bij de revue welke door enthousiaste amateurs zal worden opgevoerd.

Ondanks dat nieuwe programma van het Nut zakt het ledental na vele jaren van succes toch weer in en in 2005 wordt er zelfs over opheffing gesproken. Dat werd een aantal Nutsleden toch te gortig. Een vereniging die al zo tang bestaat, die ga je toch niet op heffen? Een nieuw bestuur zet de schouders eronder en komt met aantrekkelijke programma ’s en daardoor stijgt het ledental weer. Wat ons wel zorgen baart is de vergrijzing van ons ledenbestand. We menen te weten dat er geen lid jonger dan 50 jaar in ons ledenbestand voor komt en veel van onze leden leunen tegen de 80 jaren aan.

Natuurlijk zijn de tijden t.o.v. vroeger totaal anders, televisie, smartphone en app hebben de vrije tijd van de mens enorm beïnvloed en dan met name die van de jongeren. Wij zijn blij dat mede door het geboden programma er zich toch nog steeds nieuwe leden melden waardoor ons ledental zo’n beetje stabiel blijft . Maar graag doen wij een oproep aan u om ook uw kennissen, vrienden en
buren over te halen lid van ons Nut te Worden. Om de kosten hoeft het niet over te gaan, het lidmaatschap kost voor een echtpaar € 15,- en voor een alleenstaande € 10,- per jaar. Zo dat is dan voor vanmiddag onze ledenwerfactie .Wij hebben er als bestuur wel zin in en aan stoppen wordt niet gedacht. Ook voor dit jaar bieden wij u naar onze mening een moot programma.

Nu is sinds dinsdag j.I. bekend geworden dat B en W van Opsterland de stekker uit de Skâns trekt. Dat ondanks alle gevoerde acties en zogenaamde inspraakavonden. Dat heeft dus niet geholpen men wil dit en niet anders. Juist onder onze leden zit er veel sentiment voor het behoud van de Skâns. Wij vinden het gezellig in de Skâns en we voelen ons hier thuis. Wij houden niet van veranderingen als iets als goed wordt ervaren en het is hier in deze zaal qua akoestiek geweldig om op te treden. Denk eens aan de op te voeren revue voor vanavond. Wij verwachten een voile zaal en dat is niet zo maar mogelijk in een aangepaste sportzaal in het nieuw te bouwen centrum. De Skâns kan een publiek aan van 480 bezoekers in een prachtige zaal en in de nieuw te bouwen situatie hooguit 200 tot 250 mensen. Een groot evenement te Gorredijk houden is dan niet meer mogelijk.

Laat ons daarom vandaag en vanavond maar extra genieten van deze receptie en revue die voor ons zal worden opgevoerd. De medewerkers aan de revue hebben er ontzettend veel vrije tijd in gestoken onder de bezielende leiding van regisseur Henk de Glee en dat mogen jullie niet missen. Laat ons er en groot feest van maken en na afloop van de revue bij muziek in de ronde zaal van de Skâns en het theatercafé nog even nagenieten van deze feestdag wegens ons 200 jarig bestaan van ons Nut te Gorredijk e.o..

Dank U wel…

Voorzitter Harrit Wester
26 september 2015